Uniwersytet Wrocławski

Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii

Studia Niestacjonarne Prawa (zaoczne)

P R A W O      W Y Z N A N I O W E      W      I Z R A E L U

Igor Robert Dereń

Zarys historyczny

W celu zrozumienia pełnej specyfiki prawa wyznaniowego dziś obowiązującego w Izraelu nie sposób nie zagłębić się w specyfikę tego kraju oraz mających w nim miejsce przemian historycznych.

Pierwotnie ziemie, na których obecnie znajduję się Państwo Izrael, były nazywane Palestyną, a te od roku 1516 do 1918 wchodziły w skład Imperium Osmańskiego. Imperium Osmańskie w sprawach rodzinnych i religijnych umożliwiało każdej społeczności wchodzącej w jej skład autonomię w sprawach rodzinnych, a to według praw religijnych właściwych dla danej społeczności. W skutek zdobycia tych ziem w czasie pierwszej wojny światowej przez siły arabsko – brytyjskie, te w 1922 roku przekształciły się w kolonię brytyjską. W skutek Rezolucji Ogólnego Zgromadzenia ONZ nr 181 z 29 listopada 1947 roku na terytoriach Palestyny miały powstać dwa państwa – żydowskie i arabskie. Wygaśnięcie brytyjskiego mandatu w Palestynie oraz proklamacja niepodległości Izraela z dnia 14 maja 1948 doprowadziły jednak do wojny, na skutek, której Izrael odniósł zwycięstwo militarne, a państwo arabskie w ogóle nie powstało z różnych przyczyn politycznych, które nie są przedmiotem niniejszej pracy.

Zrozumienie zarysu historycznego jest o tyle ważne, iż większość zasadniczych przepisów praw obowiązujących w prawie izraelskim do lat osiemdziesiątych, była owocem ustawodawstwa Imperium Osmańskiego i Mandatu Brytyjskiego. Na podstawie art. 46 Zarządzeń Króla w Radzie w sprawie Palestyny z roku 1922[1] (zwanym dalej: Zarządzeniem Króla w Radzie) nowo powstały Mandat Brytyjski w 1922 roku przyjął w całości wszystkie przepisy prawa Imperium Osmańskiego, które obowiązywały dnia 1 listopada 1914 roku w Palestynie. Artykułem 11 dekretu z dnia 19 maja  1948 roku o porządku władzy i prawa Rada Tymczasowa Państwa postanowiła, iż prawo pozostające w mocy w Palestynie w dniu 14 maja 1948 roku pozostanie w mocy, dopóki nie będzie sprzeczne z prawem wydanym przez Radę Tymczasową Państwa (Izraela), oraz innymi instytucjami państwa.

Reasumując powyższe, nowo powstałe Państwo Izrael w celu uniknięcia chaosu spowodowanego brakiem systemu prawnego, w 1948 roku przyjęło w całości prawa obowiązujące w Mandacie Brytyjskim oraz pozostałości prawa Imperium Osmańskiego. Należy również zaznaczyć, iż mimo uchwalenia w 1980 roku Ustawy o podstawach prawa[2], w której artykuł 2 punkt (a) tejże ustawy znosi art. 46 Zarządzeń Króla w Radzie – czyli zasadę polegania systemu prawa izraelskiego na systemie prawa Mandatu Brytyjskiego wraz z pozostałościami prawa Imperium Osmańskiego, artykuł 2 punkt (b) tejże ustawy jednocześnie stanowi, iż postanowienia punktu (a) ustawy nie naruszają prawa, które zakorzeniło się w Izraelu, przed wejściem w życie tejże ustawy. Samo Zarządzenie Króla w Radzie w sprawie Palestyny z 1922 roku nadal jest obowiązującą ustawą w Izraelu (wraz z późniejszymi wprowadzonymi zmianami).

Odnosząc się do przedstawionego zarysu historycznego prawo Imperium Osmańskiego i Mandatu Brytyjskiego przez wiele lat było częścią systemu prawa obowiązującego w Izraelu. W sposób opisany w następnym rozdziale zrozumiemy, iż większość przepisów dotyczących stanu cywilnego osób zamieszkałych na terytorium dzisiejszego Izraela, nadal jest owocem ustawodawstwa Mandatu Brytyjskiego, które z kolei przejęło większość prawo z Imperium Osmańskiego. Gdy większość przepisów prawa cywilnego i karnego została zmieniona przez nowe ustawodawstwo Knesetu, należy wskazać, że przepisy prawa rodzinnego nie zostały zmienione w sposób znaczy, a to głównie z powodów politycznych. Od chwili powstania Izraela partia, która wygrywała wyboru nie posiada tyle mandatów, aby samodzielnie zbudować koalicję. Koalicja zazwyczaj jest budowana z małych partii, których podstawą jest radykalna ideologia (czyli albo skrajnie prawicowych albo skrajnie lewicowych). Wobec powyższego, tematy wyznaniowe zazwyczaj  nie są poruszane, aby nie dopuścić do różnicy zdań, która mogłaby doprowadzić od rozpadu koalicji. Przepisy Imperium Osmańskiego i Mandatu Brytyjskiego w zakresie prawa osobistego i rodzinnego są przez partie rządzące odbierane jako status quo. Mimo powyższego,  w ostatnich latach w Izraelu można dostrzec coraz większe głosy sprzeciwu obywateli areligijnych, którzy domagają się od rządu podjęcia ustaw, które wprowadzą cywilną metodę zawierania małżeństwa, a to z powodu braku chęci poddania się ustawodawstwu religijnemu w tym zakresie. Głosy te w większości pochodzą od kobiet, których  prawa są znacznie naruszane przez staroświeckie normy religijne.

Status rodziny w prawie izraelskim

Tymczasowa Rada Państwa powołana w 1948 r. nie ustanowiła w Izraelu pisanej konstytucji. Mimo, że formalnie Izrael posiada deklarację niepodległości, ta nie ma w prawie izraelskim statusu konstytucji lub normy generalnej, a jedynie jest źródłem interpretacyjnym.

Przez lata zostały przez izraelski Kneset ustanowione tak zwane ustawy zasadnicze (w tej chwili uchwalonych jest 14 ustaw zasadniczych). Jednak te do 1992 roku nie posiadały nadrzędnego statusu nad innymi ustawami krajowymi, można powiedzieć, że  miały tylko i wyłącznie nadrzędność deklaracyjną. Przełom nastąpił w 1992 r. gdy Sąd Najwyższy Izraela wydał wyrok w sprawie Bank Mizrachi c/a Migdal Kfar Sithufi[3], na podstawie, którego Sąd Najwyższy stwierdził, iż ustawy zasadnicze mają nadrzędny status normatywny w stosunku do innych ustaw, wobec czego Sąd Najwyższy uprawniony jest do dokonywania kontroli sądowej (ang. judicial review) zwykłych ustaw w przedmiocie ich zgodności z ustawami zasadniczymi.

Mimo powyższego, ustawy zasadnicze zostały wydane tylko w niektórych aspektach podstawowych praw obywatelskich, a większość praw jest owocem orzecznictwa Sądu Najwyższego – które posiadają status nieformalnej konstytucji.

Status rodziny w prawie izraelskim określa kilka orzeczeń Sądu Najwyższego, albowiem ustawy zasadnicze milczą w tej sprawie. W wyroku z 1995 roku Sąd Najwyższy stwierdził, iż prawem zasadniczym jest możliwość założenia rodziny i rodzenia dzieci[4]. W wyroku z 1997 roku Sąd Najwyższy stwierdził, iż prawem zasadniczym każdego człowieka jest możliwość wzięcia ślubu i założenia rodziny[5]. W wyroku z 2003 r. Sędzia Sądu Najwyższego Aharon Braka podkreśla, iż prawo do założenia rodziny wynika z praw zasadniczych dotyczących prawa do godności oraz prywatności.

Ze względy na powyższe, można zauważyć, iż prawo do założenia rodziny w szerokim znaczeniu tego określenia, jest chronionym prawem konstytucyjnym w izraelskim porządku prawnym.

Jurysdykcja oraz właściwe prawo w sprawach o stanie osobistym w Izraelu

Art. 47 Zarządzeń Króla w Radzie z 1922 r.[6] stanowi, iż w przypadku, gdy na podstawie tegoż zarządzenia lub innych przepisów prawa, w sprawach o stanie osobistym jurysdykcja będzie przewidziana dla sądów cywilnych, te winny stosować prawo wyznaniowe mające zastosowanie w danym przypadku. Z powyższego należy wywnioskować, iż bez względu na to, czy jurysdykcja w sprawie o stanie osobistym przypadnie sądowi cywilnemu czy może religijnemu, w tych sprawach zawsze powinno być stosowane prawo wyznaniowe.

Art. 51 Zarządzeń Króla w Radzie z 1922 r. stanowi, iż z zastrzeżeniem innych postanowień tematowego zarządzenia, sprawy dotyczące stanu osobistego osób będą odbywały się pod jurysdykcją sądów wyznań religijnych. Art. 51 następnie stanowi, iż gdy w tymże zarządzeniu mowa o „stanie osobistym” mowa o każdej sprawie dotyczącej: ślubów i rozwodów, alimentów, środków utrzymania, kurateli, adopcji i spraw spadkowych, osób nieposiadających zdolności prawnej, ustalania ojcostwa, zarządzania majątkiem osób zaginionych . Powyższy artykuł ma podwójne znaczenie: po pierwsze w sprawach stanu osobistego w stosunku do osoby mają zastosowanie religijne prawa wyznaniowe właściwe dla tej danej osoby oraz ma miejsce, z wyjątkami, jurysdykcja sądów wyznaniowych; po drugie we wszystkich sprawach niezwiązanych ze stanem osobistym, ma zastosowanie prawo cywilne oraz jurysdykcja sądów cywilnych.

Mimo wskazanego zakresu definicji „stanu osobistego”, w późniejszym czasie w skutek wejście w życie nowego ustawodawstwa, z tej listy zostały wyłączone: sprawy adopcji i sprawy spadkowe, kuratela, sprawy osób nieposiadających zdolności prawnej, ustalania ojcostwa, zarządzaniem majątkiem osób zaginionych i część przepisów dotyczących alimentów.

Dwoma najbardziej istotnymi sprawami, które pozostały w zakresach definicji spraw „o stanie osobistym” są sprawy ślubów, rozwodów, alimentów między małżonkami oraz alimenty na rzecz dzieci.

Stosunek między systemem prawa religijnego a cywilnego

Trybunał rabinacki ma wyłączną właściwość rzeczową nad sprawami ślubów i rozwodów dotyczących osób wyznania mojżeszowego. Tylko i wyłącznie trybunał rabinacki jest uprawniony do rozpatrywania spraw rozwodowych. Co do wszystkich inny spraw ma zastosowanie przemienna właściwość rzeczowa, mianowicie w stosunku do alimentów małżonka, podziału majątku, ustalenia władzy rodzicielskiej. Konsekwencją powyższego jest, iż we wskazanych sprawach małżonek ma prawo wybory, czy sprawa będzie się toczyć przed cywilnym sądem rodzinnym czy może przed trybunałem rabinackim. Wyjątkiem od tej zasady są alimenty dla małżonki, gdzie małżonka ma prawo wybrać odpowiednią dla niej właściwość jako pierwsza. Wyjątkiem od zasady przemiennej jurysdykcji, jest instytucja „załączenia” określona w art. 3 Ustawy o postępowaniu w trybunałach rabinackich. Instytucja „załączenia” umożliwia załączyć do sprawy rozwodowej każdą inną sprawę wymienioną powyżej jak np. alimenty dla małżonki. Poprawne „załączenie” nadaje trybunałowi rabinackiemu wyłączna właściwość rzeczową także w stosunku do wskazanych dodatkowych spraw. Jednak osoba żądająca „załączenia” musi udowodnić czemu ma służyć takie załączenie – czyli na przykład, że sprawa rozwodowa jest integralną częścią sprawy alimentów dla małżonki, albowiem ta zdradzała małżonka w czasie trwania małżeństwa. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, bezcelowe „załączenie” jest nieważne.

Z uwagi na powyższe często ma miejsce tzw. wyścig jurysdykcyjny. Kobiety zazwyczaj przy zaistnieniu konfliktów rodzinnych składają jak najszybciej pozwy do sądów rodzinnych, aby uniemożliwić mężowi „załączenia” dodatkowych spraw do sprawy rozwodowej, która będzie się toczyć przez trybunałem rabinackim. Przyczyną powyższego jest to, że zazwyczaj trybunały rabinackie są nastawione w pozytywniejszym stopniu do mężczyzn, oraz to, że mimo że w niektórych sprawach trybunały rabinackie są zobligowane przez prawo do stosowania prawy cywilnego (jak np. przy podziale majątku), mimo tego stosują prawo religijne, co jest w znacznym stopniu miarodajne na wyniki postępowania. Przykład: przy podziale majątku ma zastosowanie prawo cywilne, a to nawet gdy sprawa jest „załączona” do sprawy rozwodowej - zatem rozpatrywana przez trybunał rabinacki. Jednak w religijnym prawie żydowskim obowiązuje zasada, że przedmiot należy do osoby, na którą jest zapisany. Zatem trybunały rabinackie w sposób pośredni stosują tą zasadę przy podziałach majątku w ten sposób, że jeżeli majątek jest zapisany wyłącznie na męża, nie uwzględniają go przy dokonywaniu podziału, a zatem maż otrzymuje go w całości, naruszając jednocześnie prawa żony.

Należy również wskazać, iż trybunały rabinackie opierają się na całkiem innych przepisach materialnych i proceduralnych, aniżeli sądu cywilne. Prawem materialnym obowiązującym w trybunale rabinackim są wszelkie przepisy prawa żydowskiego wyrażone we wszystkich dziełach, na którym opiera się Judaizm.  W odróżnieniu od sądów cywilnych, zasada stare decisis nie ma w nim zastosowania.

Trybunał rabinacki jest dwu-instancyjny. Pierwszą instancją są rejonowe trybunały rabinackie, a drugą jest Wielki Trybunał Rabinacki ze swoją siedzibą w Jerozolimie. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęła się zasada, iż od wyroku Wielkiego Trybunału Rabinackiego służy odwołanie do Sądu Najwyższego, działającego jako Najwyższy Sąd Sprawiedliwości (odpowiednik Trybunału Konstytucyjnego). Jednak odwołanie służy jedynie co do twierdzeń w zakresie braku kompetencji, a nie w stosunku do merytorycznych ustaleń trybunałów rabinackich.

Na podstawie art. 1 Zarządzeń rabinackich, sędziami w trybunałach rabinackich mogą być: członkowie rabinatu mianowani przez naczelnego rabina, powyżej 30 roku życia, żonaci lub żonaci w przeszłości, prowadzący sposób życia odpowiedni dla sędziego trybunału rabinackiego, którzy zdali egzamin Rady Rabinatu.

Śluby i rozwody według wyznania mojżeszowego

Ciekawym zagadnieniem jest sposób zawarcia związku małżeńskiego według wyznania mojżeszowego. Mężczyzna winien wręczyć kobiecie pierścionek, który kupił z własnych środków finansowych, a pierścionek musi być warty co najmniej grosz, a w chwili nakładania winien wypowiedzieć „Ty jesteś mi uświęcona tymże pierścionkiem według wyznania mojżeszowego i Izraela”. Ponadto konieczna jest obecność przynajmniej dwóch świadków.

Kolejnym zasadniczym pytaniem jest kto uprawniony jest do udzielania wskazanych ślubów. Na podstawie ustaw, osobą uprawnioną do udzielania ślubów osobom wyznania mojżeszowego jest rabin, który posiada zezwolenie Głównego Rabinatu do udzielania małżeństw. Udzielenie ślubu prywatnego przez nieuprawnione osoby np. nielicencjonowanych rabinów, adwokatów nie ma doniosłości prawnej i jest uważany za akt nie wywołujący skutków prawnych.

Ważnym aspektem w sprawach ślubów i rozwodów według prawa żydowskiego jest kwestia wyrażenia zgody na tą czynność przez obie strony. W zakresie ślubu niezbędna jest zgoda obydwu stron, aby czynność była ważna. Zgoda ta nie może być, w przeciwieństwie do innych religii, dorozumiana. Każda strona musi w sposób wyraźny wyrazić swoją zgodę. W sprawie rozwodów, co do zgody kobiety na tą czynność istnieją spory interpretacyjne. Z zasady przyjmowane jest, iż zgoda kobiety jest mniej ważna na etapie rozwodu. Bardzo ważnym aspektem rozwodów, wyróżniającym się od innych religii, jest obligatoryjna zgoda mężczyzny na rozwód. Nawet w przypadku, gdy trybunał rabinacki wyda wyrok rozwodowy, aby ten był ważny, mąż musi wydać certyfikat rozwodowy (hebr. „Get”). Przyjmuje się, że certyfikat rozwodowy ma mieć formę pisemną, a treść to zazwyczaj „Jesteś niniejszym dostępna dla wszystkich mężczyzn”. W związku z powyższym, bez wydania przez męża certyfikatu rozwodowego, rozwód nie jest efektywny. Na kobiecie nadal ciążą wszelkie obowiązki małżeńskie np. nie wolno jej zawierać kontaktów z innymi mężczyznami. Zasadniczym pytaniem jest, co się dzieje w przypadku, gdy mąż nie wyda kobiecie certyfikatu rozwodowego po wyroku. Odpowiedzią jest, że Trybunały rabinackie posiadają środki prawne, aby zmusić męża do wydania certyfikatu, jak np. areszt, kary pieniężne itd. Jednak jeżeli to nie pomaga nie ma zastępczej formy oświadczenia woli męża. Często bywa tak, że kobiety przez kilkanaście lat żyją w przymuszonym związku małżeńskim. Oczywiście nie stanowi to problemu dla osób, które są nie są bardzo wierzące. Jednak dla kobiet, które są wierzące, stanowi to poważne utrudnienie życiowe, albowiem spotykanie się z innymi  mężczyznami w czasie trwania wcześniejszego związku małżeńskiego stanowi bardzo poważny grzech w Judaizmie, co może z kolei doprowadzić do wykluczenia ze społecznego życia miejscowej społeczności religijnej. Często również, certyfikat rozwodowy jest wykorzystywany przez małżonka jako karta przetargowa w innych sprawach związanych z rozwodem jak np. alimenty.

Jak w każdym prawie religijnym status kobiety jest niższy niż status mężczyzny. Różnica ta wyjawia się także w sankcjach za zdradę czyli pozamałżeńskimi stosunkami seksualnymi. Za taki czyn w stosunku do mężczyzny nie są przewidziane sankcje. Jeżeli chodzi o kobietę, w przypadku zdrady ta traci swoje prawo do alimentów, praw jej wynikających z tzw. Ketubah czyli żydowskiej umowy przedmałżeńskiej (dzisiaj ma formę symboliczną), a w przypadku gdy zajdzie w ciążę, dziecko będzie uznane za bękarta, a na mężu będzie spoczywał obowiązek jej natychmiastowego wygnania, a na drugim mężczyźnie (z kim zdradzała męża) będzie spoczywał zakaz wzięcia z nią ślubu.

Zatem należy zauważyć, iż Judaizm dyskryminuję kobietę już na etapie ślubu, jej rola ogranicza się do jej biernego uczestnictwa w ceremonii ślubnej, można powiedzieć, że czeka aż mąż ją wykupi z rąk ojca. Na umowie przedmałżeńskiej nie podpisuje się ona sama, a jej ojciec, co jest aktem symbolicznym przejścia panny młodej z rąk ojca do rąk męża.

Życie ślubne

Tak jak w wielu starożytnych systemach prawa, celem życia ślubnego w Judaizmie nie jest kreowanie miłości między małżonkami, a rozwijanie dobra ogółu przez rodzenie dzieci oraz rozwijania w ten sposób lokalnej społeczności. Celem życia małżeńskiego nie jest kreowanie prywatnego szczęścia małżonków. Wobec powyższego, Judaizm ustanawia dla każdej strony związku rygorystyczne obowiązki małżeńskie, które zapewnią, aby ten związek służył celom społeczeństwa. Obowiązki małżeńskie stron wygasają z chwili rozwodu lub śmiercią małżonka.

Obowiązki mężczyzny w trakcie związku małżeńskiego można sprowadzić do następującego. Jest on zobowiązany świadczyć żonie świadczenia alimentacyjne w trakcie związku małżeńskiego. Nie są to typowe alimenty, które znamy z prawa cywilnego. Jest to wykładaniem niezbędnych środków pieniężnych w celu utrzymania żony na poziomie, do którego została przyzwyczajona. W odróżnieniu od systemów prawa cywilnego, obowiązek alimentacyjny męża wygasa wraz z rozwodem. Ponadto mąż obowiązany jest do zapewniania żonie ubrań oraz miejsca zamieszkania, oraz do ponoszenia jej wydatków lekarskich. Zobowiązany jest również do zapewniania relacji uczuciowych i seksualnych wobec żony. W przypadku jej śmierci jest zobowiązany opłacić jej pogrzeb. Po rozwodzie żona ma prawo otrzymywać dochody z majątku męża, a to dopóki nie weźmie ponownie ślubu. Żona traci wskazane uprawnienia po udowodnieniu przez męża zdrady, zatem znane są orzeczenie trybunału rabinackiego, według których żona po rozwodzie może zabrać z domu „swoje ubrania” – czyli cały majątek przypada mężowi.

Obowiązki żony w trakcie związku małżeńskiego można sprowadzić do następującego. Jeżeli pracuję w trakcie związku małżeńskiego lub ma inne źródła utrzymania zobowiązana jest przekazać owoce tej pracy mężowi. Halacha uzasadnia ten fakt w ten sposób, że jeżeli mąż ma obowiązek utrzymywania żony, to ta powinna przekazać mu wszystkie owoce swej pracy. Jednak wyjątkiem od tego obowiązku jest sytuacja, gdy żona idzie do pracy po wykonaniu wszystkich swych obowiązków domowych. W ten sposób może się zwolnić z obowiązku przekazywania owoców swej pracy mężowi. Kolejnym obowiązkiem jest przekazanie znalezionych przez nią rzeczy do dyspozycji męża. Jeżeli posiada mienie nabyte przed małżeństwem, wtedy owoce przypadające jej z tytułu tego mienia powinna również przekazać do dyspozycji męża, jednak te pozostają jej własnością. W przypadku, gdy odziedziczy majątek w trakcie małżeństwa, majątek ten należy do jej męża. Dwa ostatnie obowiązki wynikające z prawa mojżeszowego, zostały zniesione przez przepisy prawa cywilnego, które należy stosować w tym zakresie. Ponadto, żona jest obowiązana zajmować się domem rodzinnym, wychowywaniem dzieci, oraz w szczególności do podawania mężowi posiłków oraz do mycia jego nóg.

Przesłanki do rozwodu

Jak już zostało wspomniane wcześniej, warunkiem koniecznym do ustania związku małżeńskiego jest udzielenie przez męża certyfikatu rozwodowego. Jednak w tym punkcie należy zaznaczyć, iż certyfikat rozwodowy winien zostać udzielony przez męża z jego własnej nieprzymuszonej woli, a to w celu uniknięcia później sytuacji, w której zostanie ustalona nieważność certyfikatu rozwodowego, gdy jednocześnie żona kontynuowała swoje życie opierając się na tym certyfikacie. Wobec czego środki, które stosuje trybunał rabinacki wobec męża, który nie chce udzielić żonie certyfikatu, nie mogą być zbyt dolegliwe, albowiem wtedy ten może udzielić „nieszczery” certyfikat niewynikający z jego woli, a z przymusu. W wielu przypadkach certyfikat rozwodowy jest wykorzystywany przez mężów, jako narzędzie do szantażu żony. Ponadto trybunały rabinackie wydają w sposób umyślny postanowienia w sprawach, które nie są na tyle jasne, aby stanowiły tytuły wykonawcze w ramach prawa cywilnego, zatem mąż niewydający certyfikatu rozwodowego jest bezkarny. Zazwyczaj trybunały w postanowieniu nakładają na męża obowiązek religijny „Mitzwa”, a nie nakazują wydania wskazanego certyfikatu. Zatem wyrok jest niewykonalny z punktu widzenia prawa cywilnego, albowiem ma tylko i wyłącznie sankcje religijne.

W niektórych jednak przypadkach, wydanie przez męża certyfikatu rozwodowego jest niepotrzebne. Jeden przypadek to sytuacja, gdy małżeństwo zostanie uznane za nieważne. Może to nastąpić, gdy małżonek uświęci żonę wbrew jej własnej woli. Jednak nie jest to jedyna sytuacja, gdy można unieważnić małżeństwo, ale co do innych przypadków w samym Talmudzie istnieją różne stanowiska interpretacyjne. Tu należy zauważyć, iż trybunały rabinackie w Izraelu nie uznają w ogóle nieważności małżeństw. Kolejnym przypadkiem jest, gdy uświęcenie zostało dokonane warunkowo, na przykład, gdy zostało stwierdzone, iż ślub wygaśnie w chwili wydania przez nieżydowski sąd cywilny orzeczenia w tej sprawie. Metoda ta jest popularna wśród osób wiary mojżeszowej poza Izraelem, w samym Izraelu jej się nie stosuje.

Konieczną przesłanką do rozwodu w prawie żydowskim jest wina. Bez winy nie może dojść do rozwodu. Zatem umówienie się dwóch stron do rozwodu za tak zwanym porozumieniem bez wykazania winy jest nieważne. Trybunał rabinacki jest zobowiązany z urzędu sprawdzić czy małżeństwa nie da się uratować.

Kolejną przesłanką do rozwodu jest przemoc wobec żony. Jednak co do tej przesłanki nie ma jednolitego stanowiska w trybunałach rabinackich. Mimo licznego ustawodawstwa cywilnego, które ma na celu uniknięcia i karania mężczyzn za przemoc w rodzinie, w trybunałach rabinackich nadal spotyka się stanowisko, iż tylko i wyłącznie śmiertelna przemoc może stanowić przesłanką do rozwodu.

Konkubinat cywilny

Konkubinat cywilny nie został nigdy formalnie ustanowiony i zdefiniowany w ustawie. Przez lata, gdy społeczność w Izraelu nie mogła z jakiegokolwiek powodu brać ślubu wyznaniowego, lub tego nie chciała, wykształciła się potrzeba ustanowienia tej instytucji. Jest to instytucja bardzo podobna do związku małżeńskiego, albowiem osoby będące w konkubinacie cywilnym korzystają z większości praw, do których uprawnieni są małżonkowie. Sama definicja konkubinatu cywilnego figuruje w różnorodnym ustawodawstwie, jednak każda ustawa dla swoich celów ma trochę inną definicję konkubinatu. Związek małżeński nadaje małżonkom status, gdy osoby żyjące w konkubinacie takiego statusu nie otrzymują. Osoby te, aby otrzymać prawa im należne prawa, muszę udowodnić, iż odpowiadają definicji konkubinatu w danym przepisie obowiązującego prawa, natomiast osoby żyjące w związku małżeński otrzymują te prawa przez sam status im nadany. Pierwsze ustawy, które używały terminu konkubinat cywilny weszły w życie w 1949 r. – jest to Ustawa o inwalidach (odszkodowania i rehabilitacja) oraz Ustawa o podatku od spadków. Jednak instytucja ta stała się popularna dopiero w latach 60-tych. Późniejszy rozwój konkubinatu cywilnego zawdzięczamy orzecznictwu sądów, które nie chciały pozostawić osób, które choć żyły bez formalnego ślubu, mieszkały pod wspólnym dachem, prowadziły wspólne gospodarstwo domowe oraz wychowały wspólnie swoje dzieci, bez alimentów oraz stosownego podziału majątku.

Przejdziemy w tej chwili do przesłanek ustanowionych przez orzecznictwo, do stwierdzenia, iż dwie osoby żyją w konkubinacie:

1) obie osoby muszą żyć razem niczym mąż i żona – przesłanka wymaga, aby pomiędzy dwoma osobami istniały relacje uczuciowe i seksualne. W stosunku do osób podeszłego wieku Sąd Najwyższy uznał, iż relacje uczuciowe i seksualne nie muszą występować w tej samej częstotliwości jak u osób młodych[7].

2) prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego – nie jest miarodajne ile każdy małżonek przynosi do gospodarstwa domowego, tylko chodzi o sam wysiłek. Wystarczy, że na przykład żona zajmuje się domem i w ogóle nie pracuje zarobkowo, a mąż całymi dniami pracuje, aby utrzymać gospodarstwo domowe. Natomiast nie jest prowadzeniem wspólnego gospodarstwa domowego, dzielenie się dwóch osób wydatkami, a to tylko i wyłącznie dla wygody. Należy wykazać, że celem prowadzenia wspólnego gospodarstwa jest związek tychże dwóch osób. Natomiast osoby, które posiadają dwa osobne rachunki bankowe nadal mogą być uznane jako takie, które prowadzą wspólne gospodarstwo. Zatem przesłanka ta jest bardzo elastyczna, a każda sytuacja będzie dogłębnie oceniana przez sąd. Orzecznictwo ustaliło również, iż nie ma czasu minimalnego, aby uznać partnerów za żyjących w konkubinacie. Tutaj również sąd uwzględni wszelkie przesłanki jako całość.

Przykładem punktowego prawa dla osób żyjących w konkubinacie jest art. 55 Ustawy o spadkach, który przewiduje, iż w razie śmierci jednej z osób żyjących w konkubinacie, gdy w czasie śmierci żadna z nich nie pozostawała w związku małżeńskim z inną osobą, ta pozostająca przy życiu jest poczytywana za taką, która by pozostawała w związku małżeńskim ze zmarłą osobą, i dziedziczy po niej w sposób wskazany w ustawie.

W orzecznictwie sądów przyjęła się teza, iż nie można umownie ograniczyć zastosowania konkubinatu cywilnego, albowiem ten jest instytucją obiektywną, a nie subiektywną wolą stron.  Zatem instytucja konkubinatu jest stosowana wobec stron przy spełnieniu przesłanek ustawowych i/lub przesłanek orzecznictwa, bez względu na to, czy strony tego chcą, czy też nie.

Przez wiele lat panował spór w orzecznictwie, czy partner pozostawiony przez drugiego jest uprawniony do świadczeń alimentacyjnych. Warto tutaj zaznaczyć, iż nie ma ustawy, która by kształtowała ten problem. Jednak z orzecznictwa Sądu Najwyższego od 1999 roku wynika, iż wobec stosunku partnerów żyjących w konkubinacie, należy zastosować art. 39 Ustawy o kontraktach, który zakłada obowiązek działania stron w dobrej wierze przy wykonywaniu świadczeń umownych i korzystania z praw z nich wynikających.  Sąd w drodze analogii stwierdził, iż osoby żyjące w konkubinacie wyrażają dorozumianą zgodę na to, iż w chwili, gdy druga strona zostanie pozostawiona sama bez pomocy i możliwości zarobkowych, wtedy winna otrzymywać przez czas określony świadczenie. Zgoda stron na takie rozwiązanie jest dorozumiana[8] [9].

Podział majątku wspólnego zgodnie z orzecznictwem następuję w sposób określony ustawowo dla związków małżeńskich[10]. Zatem w tym aspekcie konkubinat nie różni się w żaden sposób od związku małżeńskiego.

W orzecznictwie nasunęło się pytanie czy osoby żyjące w konkubinacie mogą zawrzeć umowę majątkową. Problem wynika z tego, iż ustawa o stosunkach majątkowych przewiduję taką możliwość tylko i wyłącznie dla małżeństw, gdy wskazana umowa winna być zatwierdzona przez Sąd Rodzinny w celu zachowania swej ważności. Sąd Najwyższy stwierdził, iż konkubenci mogą sporządzić taką umowę, a Sąd Rodzinny ma obowiązek ją zatwierdzić, lecz nie z uwagi na kompetencje sądu wynikające ze wskazanej ustawy, lecz z ogólnej ustawowej kompetencji sądów rodzinnych[11].

Śluby cywilne

Wcześniej omówione kwestie nasuwają pytanie w sprawie ważności i uznawalności ślubów cywilnych obywateli i/lub mieszkańców Izraela zawartych na jego terytorium i poza nim.

Na wstępie należy zaznaczyć, iż każdy ślub cywilny między obywatelami i/lub rezydentami Izraela zawarty na terytorium jurysdykcyjnym Państwa Izrael, z wyjątkiem poniższych, jest nieważny w majestacie izraelskiego prawa i nie ponosi za sobą żadnych konsekwencji prawnych.

Ciekawą kwestią jest zatem pytanie jak prawo izraelskie ustosunkowuje się do ślubów cywilnych zawartych poza granicami Izraela według właściwego i obowiązującego prawa w miejscu zawarcia małżeństwa. Na podstawie dość szerokiego orzecznictwa Sądu Najwyższego, izraelskie organy administracyjne lub sądowe winny sprawdzić ab initio czy ślub zawarty za granicą jest ważny zgodnie z prawem obowiązującym w miejscu jego zawarcia. Jeżeli na podstawie wskazanego prawa małżeństwo jest ważne, zgodnie z regułami przyjętymi w prawie międzynarodowym prywatnym, taki ślub należy uznać za ważny na terytorium Izraela[12]. Wskazany przypadek dotyczy także osób, które nie chcą brać ślubów religijnych w Izraelu i z własnej woli wyjeżdżają np. na Cypr tylko i wyłącznie w celu zawarcia małżeństwa, czyli w celu obejścia prawa izraelskiego dotyczącego ślubów religijnych[13].

Kolejną ciekawą kwestią jest stosunek prawa izraelskiego do ślubów zawieranych korespondencyjnie, czyli przez pełnomocników za granicą np. w Meksyku lub Paragwaju. Jest to sytuacja, w której para nie opuszcza w ogóle terytorium Izraela, a ślub odbywa się poprzez pełnomocników ustanowionych przez nich w państwie docelowym. Warto zaznaczyć, iż ustawodawstwo wskazanych krajów umożliwia taki sposób zawarcia małżeństwa. Tutaj sprawa nie jest już taka prosta, orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej materii nie jest jednolite. Dla przykładu Sąd Najwyższy w wyroku w sprawie Kohen[14] orzekł, iż para młoda w przypadku zawierania małżeństwa na odległość nie opuszcza terytorium Izraela, zatem de facto ślub odbywa się na terytorium Izraela, więc wobec obowiązujących przepisów – jako że jest to ślub cywilny, a nie religijny – ten jest nieważny w oczach izraelskiego prawa. Odmienny pogląd Sądu Najwyższego został zawarty w wyroku w sprawie Parkesz[15], w którym zostało stwierdzone, iż ślub we wskazanym przypadku odbywa się w miejscu, w którym przedstawiciele lub pełnomocnicy pary młodej pojawiają się przed organami, które wydają akt małżeństwa. Wobec powyższego, sąd stwierdził, iż małżeństwo jest ważne. Powyższe przedstawia niejednolite i sprzeczne orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie.

Kolejną ważna kwestią jest status prawny w Izraelu ślubów zawartych w konsulatach państw obcych w Izraelu. Zatem ślub konsularny zawierany jest na terytorium Izraela w konsulacie danego państwa. W tym przypadku, Sąd Najwyższy nie udzielił merytorycznego rozstrzygnięcia, natomiast zastrzegł zakres sporu tylko do kwestii czysto administracyjnych, mianowicie do kompetencji pracownika Ministerstwa Spraw Wewnętrznych do odmówienia wpisania takiego ślubu do aktów stanu cywilnego. W tym zakresie Sąd Najwyższy orzekł, iż urzędnik wskazanego Ministerstwa może tylko i wyłącznie odmówić wpisania takiego ślubu do aktów stanu cywilnego w przypadku, gdy stwierdzi, iż akt małżeństwa jest nieprawidłowy, lub gdy stwierdzi, iż konsul nie miał prawa do udzielenia małżeństwa[16]. Reasumując powyższe, śluby konsularne można zarejestrować administracyjnie w księgach stany cywilnego, jednak ich status prawny na terytorium Izraela jest co najmniej niepewny i niejasny. Sąd Najwyższy celowo uciekł od rozstrzygnięcia tego problemu.

W tym miejscu warto omówić problematykę rozwodu dwóch osób mających różne wyznania. Nie podlega kwestii, iż osoby o różnym wyznaniu nie mogą wziąć ślubu religijnego w Izraelu, a więc ich jedynym wyjściem jest zawarcie ślubu cywilnego za granicą. Jeżeli jednak ślubu i rozwody w Izraelu są zastrzeżone dla sądów wyznaniowych, zachodzi pytanie jak wskazane osoby mogą wziąć rozwód. Kwestię tą reguluje ustawa o rozwiązywaniu małżeństw (przypadki szczególne), na podstawie której małżonkowie o różnych wyznaniach winni złożyć do Sądu Rodzinnego wniosek o rozwiązanie małżeństwa, który to będzie rozstrzygał ich sprawę rozwodową. W nawiasie należy powiedzieć, iż jeżeli para wyznania mojżeszowego zawrze ślub cywilny za granicą, trybunały rabinackie – mimo tego, że ślub został zawarty cywilnie za granicą – uznają się właściwe do orzeknięcia rozwodu w danej sprawie, a to z uwagi na wyznanie tychże osób.

Warto też zaznaczyć, iż w 2010 roku została przez Knesset uchwalona ustawa o związkach partnerskich, która umożliwia partnerom niemającym wyznania uznawanego przez przepisy prawa izraelskiego zawarcie partnerstwa i rejestrację w odpowiednim rejestrze. Ustawa nadaję wyżej wymienionym partnerom równe prawa jak osobom, które zawarły związek małżeński – czyli wyżej wymienieni otrzymują status. Ustawa przewiduje możliwość zawarcia partnerstwa tylko i wyłącznie osobom różnej płci. Tutaj warto zaznaczyć, iż brak wiary nie jest subiektywnym odczuciem danej osoby, lecz musi wynikać ze stanu faktycznego (np. nigdy nie był chrzczony lub nie podlegał innym obrządkom religijnym). Sam fakt, że osoba uczestniczyła w obrządkach religijnych np. chrzcie, ale nie jest praktykująca lub kompletnie nie wierzy (atesita) nie jest miarodajne dla niniejszej ustawy, lub dla prawa osobistego lub rodzinnego. Uznane związki wyznaniowe w Izraelu figurują w Rozporządzeniu Króla w Radzie. Jeżeli człowiek jest osobą wierzącą, lecz jego religia nie figuruje we wskazanym rozporządzeniu, w oczach izraelskiego prawa jest to osoba niemającą wyznania (religii).

Śluby i związki jednopłciowe

Nie ma możliwości prawnej zawarcia w Izraelu ślubu między osobami tej samej płci, albowiem żaden uznany ustawowo związek religijny w Izraelu nie zezwala na takie ślubu – łącznie z Judaizmem.

Zachodzi zatem pytanie, jaki status prawny mają śluby cywilne osób tej samej płci zawarte poza granicami Izraela według przepisów prawa właściwych dla miejsca zawarcia ślubu. Otóż zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z 2006 roku[17] Ministerstwo Spraw Wewnętrznych jest zobowiązane zarejestrować do akt stanu cywilnego małżeństwa jednopłciowe zawarte w sposób zgodny z prawem poza terytorium Izraela. Jednak wpis taki ma charakter czysto administracyjny, a nie konstytutywny. Mimo, że małżeństwo jest wpisywane do rejestrów państwowych i dokumentów państwowych, ślub nie nadaje „małżonkom” statusu prawnego.

Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, iż osoby tej samej płci, które prowadzą wspólne gospodarstwo domowe i/lub zawarły ślub za granicą, ich status nie jest równy ze statusem osób, które zawarły ślub na terenie Izraela, lub ze statusem osób żyjących w konkubinacie cywilnym. W praktyce osoby tej samej płci, korzystają z większości praw przyznanym osobom żyjącym w konkubinacie, jednak te ograniczone są o niemożność wystąpienia o adopcję (chyba, że dziecko pochodzi od jednego z partnerów) lub przeprowadzenia macierzyństwa zastępczego (surrogacy), oraz nie są uprawnieni do ulg podatkowych przewidzianych dla osób, które żyją w związku małżeńskim. Prawa osób żyjących w związkach jednopłciowych punktowo orzecznictwem zostały zrównane w wielu aspektach życia codziennego z prawami normalnych par żyjących w związku małżeńskim lub w konkubinacie. Mimo powyższego, de iure nie mają statusu na równi związkom małżeńskim i konkubinatom.

Alimenty dla dzieci

Najpierw należy wyjaśnić, iż prawem właściwym dla rozstrzygania obowiązków alimentacyjnych jest prawo wyznaniowe właściwe dla małżonków. To znaczy, że jeżeli mamy do czynienia z dwoma rodzicami będącymi wiary muzułmańskiej, wtedy prawem właściwym do rozstrzygania alimentów dla ich dziecka będzie religijne prawo muzułmańskie. Należy jednak wskazać, iż niektóre religie nie nakładają na ojca (lub matkę) obowiązków alimentacyjnych wobec swoich dzieci, lub znacznie zwalniają ich z tego obowiązku. Wobec powyższego, państwo nie chciało dopuścić do sytuacji, w której rodzic byłby zwolniony z obowiązku alimentacyjnego, zatem uchwaliło ustawę korygującą sprawy rodzinne (alimenty). Zasada działania ustawy jest prosta, rodzic płaci alimenty według właściwego prawa wyznaniowego, jednak w przypadku, gdy to samo prawo zwalnia go z tego obowiązku, wtedy ma zastosowanie wyżej wskazana ustawa cywilna, która nakłada na rodzica ponowny obowiązek świadczenia alimentów. Mamy zatem do czynienia z systemem dualnym, najpierw system religijny, a później jeżeli wcześniejszy zwalnia od obowiązku, system państwowy. Ustawa ta ma także zastosowanie wobec osób, które nie posiadają wiary, lub takich których  wiara nie jest rozpoznawana przez przepisy prawa izraelskiego. Wobec powyższego, nie ma przypadku, w którym rodzic zostałby w pełni zwolniony z obowiązku alimentacyjnego.

W tym punkcie warto wyszczególnić obowiązki alimentacyjne rodziców wynikające z prawa żydowskiego. Obowiązek alimentacyjny wobec dziecka do 6 roku życia spoczywa w całości na ojcu – matka jest zwolniona z obowiązku łożenia na dziecko. Obowiązek alimentacyjne istnieje tylko i wyłącznie wobec podstawowych potrzeb dziecka. Źródłem obowiązku jest Tora. Od 6 do 15 roku życia obowiązek alimentacyjny spoczywa na ojcu, jednak matka jeżeli ma takie możliwości również obowiązana jest łożyć na rzecz dziecka. Tutaj obowiązek alimentacyjny ma węższe zastosowanie – jest to coś pomiędzy podstawowymi a minimalnymi potrzebami dziecka. W tym przypadku obowiązek alimentacyjny nie wynika z Tory, lecz z Rozporządzeń głównego rabinatu z 1954 r. Od 15 do 18 roku życia obowiązek alimentacyjny jest taki sam jak poprzednio, jednak źródłem również nie jest Tora, a Rozporządzenia głównego rabinatu z 1980 r. Warto również zauważyć, iż praktyka obowiązkowej służby wojskowej młodzieży między 18 a 21 rokiem życia (mężczyźni – 3 lata, kobiety – 2 lata), nałożyła na sądy obowiązek moralny rozstrzygnięcia, czy obowiązek alimentacyjny nie powinien być przedłużony do chwili ukończenia obowiązkowej służby wojskowej. Praktyka trybunałów rabinackich uwzględnia przedłużenie okresu alimentacyjnego na okres obowiązkowej służby wojskowej. Jeżeli jednak trybunał nie uwzględni tego okresu, zazwyczaj dzieci występują o alimenty na podstawie ustawy cywilnej, a sądy cywilne rozpatrują pozytywnie takie wnioski.

Orzecznictwo wskazuje, iż spraw alimentów dla dzieci nie da się „załączyć” do sprawy rozwodowej prowadzonej przed trybunałem rabinackim. Zatem wyłączna jurysdykcja nad sprawami alimentów dla dzieci przysługuje sądom rodzinnym, chyba że strony umówią się inaczej.

Podsumowanie

Powyższy tekst przedstawił jak bardzo skomplikowane jest prawo wyznaniowe w Izraelu. Powyższy fakt wynika z tego, iż przepisy prawa rodzinnego nie uległy znacznej zmianie od czasów istnienia Imperium Osmańskiego. Przepisy nie są dostosowane do dzisiejszych czasów, oraz do faktu, iż Izrael jest państwem, w którym występują liczne religie i w sposób naturalny występują relacje pomiędzy osobami różnej wiary. W tak zróżnicowanym społeczeństwie, brak możliwości wzięcia cywilnego ślubu jest znaczną trudnością. Choć obywatele wyrażają niezadowolenie wobec braku zmiany wskazanych przepisów, państwo pozostaje bezczynne na te głosy, a to z uwagi na słabą koalicję i brak chęci do „zajmowania się” tematami wrażliwymi, które mogłyby doprowadzić do upadku koalicji, z której składa się rząd.